Khi tham gia các hoạt động hướng nghiệp, rất nhiều học sinh tìm hiểu, trao đổi về nhu cầu nhân lực các ngành nghề trong thời đại số, các em rất lo lắng quan tâm về việc làm tương lai và thực tế những yêu cầu kỹ năng nghề nghiệp theo các xu hướng việc làm mới, phù hợp năng lực lao động quốc tế.

Trong bài viết này, tôi xin khái quát như sau: Công nghệ - vai trò trung tâm chuyển đổi của thị trường lao động và khả năng học hỏi, thích ứng sẽ là yếu tố quyết định cho sự thành công của mỗi người trong tương lai. Trong kỷ nguyên AI, sự sáng tạo là yếu tố quan trọng trong tất cả ngành nghề được đào tạo, AI có khả năng xử lý dữ liệu và tự động hóa nhiều nhiệm vụ. Tuy nhiên, khả năng sáng tạo, tư duy phản biện và tương tác xã hội… vẫn là những lĩnh vực mà con người giữ vai trò chủ chốt.

Theo Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO, 2023), kỹ năng nghề nghiệp trong thời đại số được định nghĩa là các khả năng sử dụng thiết bị kỹ thuật số, ứng dụng truyền thông và mạng internet để truy cập và quản lý thông tin. Là khả năng tận dụng các công nghệ kỹ thuật số nhằm nâng cao năng lực và thích ứng trong các lĩnh vực nghề nghiệp (các ngành nghề trong lĩnh vực công nghệ thông tin và truyền thông).

Theo Ngân hàng Thế giới (WB), kỹ năng số là khả năng truy cập, quản lý, hiểu, tích hợp, giao tiếp, đánh giá và tạo ra thông tin an toàn và phù hợp. Theo đó, khung kỹ năng số cho lực lượng lao động nói chung được xác định gồm 7 năng lực: vận hành phần mềm và thiết bị; kiến thức về dữ liệu và thông tin; giao tiếp và cộng tác; sáng tạo nội dung kỹ thuật số; an toàn; giải quyết vấn đề; các năng lực liên quan đến nghề nghiệp) ở 4 cấp độ thành thạo (cơ bản, trung cấp, cao cấp và chuyên môn cao)...

Ngoài ra, hệ thống mô phỏng tích hợp các loại công nghệ, môi trường số, kết nối vạn vật và không gian mạng sẽ trở thành công cụ sản xuất chủ yếu; phương thức sản xuất thông minh là chủ đạo; dữ liệu và thông tin sẽ trở thành nguyên liệu có giá trị ngày càng lớn; các công nghệ mới đang và sẽ tác động đến thị trường lao động trí tuệ (ví dụ như AI, blockchain, IoT…), lao động kỹ năng ngày càng chi phối; trí tuệ nhân tạo, người máy sẽ dần thay thế con người trong nhiều công việc phổ biến.

Thực tế cho thấy, nhu cầu thị trường lao động ở Việt Nam rất cần nhân lực chuyên nghiệp, chất lượng cao, đồng đều, năng động, nhiệt tình, trách nhiệm với bản thân và cộng đồng xã hội. Sự chuyên nghiệp có được là nhờ sự kết hợp giữa kiến thức, kinh nghiệm và kỹ năng làm việc... Nên người lao động chuyên nghiệp luôn biết cách thiết lập quy trình làm việc một cách hiệu quả nhất, điều này không chỉ đo bằng thời gian hoàn thành công việc, mà từ những hiệu quả công việc và cách làm việc, giao tiếp với đồng nghiệp, với khách hàng, với mọi người...

Muốn vậy, phải có quá trình học tập và đạt những kết quả tốt về nghề nghiệp để làm nền tảng vững chắc, mở ra tương lai cho mỗi người. Điều đó chỉ có được khi người lao động phát huy tinh thần tự học, tự rèn luyện, có đủ tâm, đủ tầm để tham gia vào sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, chủ động tham gia vào nền kinh tế tri thức và quá trình hội nhập quốc tế.

Bên cạnh đó, vấn đề ở đây không còn là có bao nhiêu chỗ làm việc cho người lao động, mà đó là sự chuẩn bị như thế nào về chất lượng lao động, để đáp ứng được nhu cầu phát triển chung. Đồng thời, chủ động ứng phó các thách thức đang đặt ra, tìm hướng phát triển thích ứng trong bối cảnh mới, đang được xem là một trong những nguyên tắc, phương thức để phù hợp với mọi ngành nghề trong xã hội, đang thách thức đối với người lao động trẻ bao gồm việc cập nhật kiến thức liên tục và thích nghi với công nghệ mới.

Vì vậy, sự cần thiết đối với các trường đại học và giáo dục nghề nghiệp phải hoàn thiện được mô hình tổ chức số, quản trị số, hoạt động số, chuẩn hóa dữ liệu số, đầu tư trang bị đồng bộ hạ tầng, nền tảng công nghệ, trang thiết bị học và thực hành. Công cụ đào tạo nhân sự công nghệ số phải thật sự hiệu quả bao gồm chương trình học, các nền tảng trực tuyến, và các chương trình chứng chỉ… Đặc biệt, phương pháp đào tạo hiệu quả, bao gồm việc tích hợp học tập liên tục vào quy trình làm việc và tạo điều kiện để nhân viên phát triển kỹ năng cần thiết.

Hệ thống giáo dục đại học và giáo dục nghề nghiệp đang hướng đến chú trọng, tổ chức hiệu quả việc học cùng trải nghiệm là quá trình khám phá, thử nghiệm trực tiếp với kiến thức, hình thành các khái niệm và đưa ra các phân tích, kết luận của bản thân SVHS về kiến thức... Học cùng trải nghiệm có vai trò truyền thụ kiến thức thực tiễn, dễ nhớ, dễ vận dụng vào cuộc sống, giúp người học được nâng lên ở vị trí trung tâm của hoạt động học tập, thúc đẩy tính chủ động, sáng tạo. Trong đó, yếu tố trải nghiệm, sáng tạo thể hiện ở môi trường đại học và giáo dục nghề nghiệp, đưa những phương pháp dạy và học mới, ứng dụng công nghệ hoặc sử dụng trang thiết bị hiện đại.

Ngoài học tập kiến thức giáo khoa, học sinh, sinh viên được tham gia các hoạt động mang tính thực tế, thực hành để trau dồi kỹ năng mềm, ngoại ngữ… giúp bổ sung những kỹ năng và kiến thức cần thiết cho các em đáp ứng nhu cầu thị trường lao động thời đại kỹ thuật số. Thường xuyên học tập, nâng cao trình độ, tay nghề, thể hiện qua việc luôn cập nhật những thông tin mới, các ứng dụng mới được sử dụng trong lĩnh vực chuyên môn, phù hợp những biến đổi nhanh chóng của xã hội trong thời kỳ hội nhập và công nghệ số (cần học tập liên tục, một số kỹ năng sẽ thuộc về lĩnh vực công nghệ, số còn lại là kỹ năng mềm…).

Các kỹ năng cụ thể trong một thế giới kỷ nguyên số và chuyển đổi số ngày càng trở nên phức tạp, luôn cần có tất cả cấp bậc chuyên môn, kỹ thuật có giá trị hành nghề. Để tạo kỹ năng, trong quá trình học, học sinh sinh viên cần chú trọng:

- Quản lý thời gian, phải độc lập, tự chủ và tự chịu trách nhiệm về những việc làm của bản thân và hài hòa áp lực học tập, cuộc sống.

- Chú trọng năng lực tự học, mục tiêu cho việc học tập một cách rõ ràng, cụ thể, luyện tập khả năng đọc cũng như tiếp nhận, phân tích, chọn lọc thông tin… Rèn luyện cách nói, cách viết văn bản, sử dụng ngôn ngữ phù hợp.

- Luôn tư duy để sáng tạo và làm chủ kiến thức, khám phá các tri thức khoa học cũng như tri thức xã hội.

- Học tập nghiêm túc, thiện chí, đúng giờ giấc, lắng nghe và tôn trọng ý kiến của của người khác, nhưng cũng phải có chính kiến của riêng mình, phát triển các kỹ năng tự đánh giá, tự nhận thức, năng lực phàn biện.

- Tham gia các hoạt động xã hội, làm thêm nhằm thích nghi và đối phó với những thay đổi gặp phải trong công việc, học tập và đời sống.

Điều quan trọng hơn là khi xu hướng dịch chuyển lao động giữa các ngành nghề ngày càng thể hiện rõ, cùng với sự phát triển của công nghệ, của trí tuệ nhân tạo và yêu cầu học tập bồi dưỡng kiến thức.

Đặc tính linh hoạt và hội nhập sâu rộng của thị trường lao động, tạo điều kiện để người lao động dịch chuyển và làm việc trong môi trường toàn cầu. Công nghệ phát triển, kết nối các ngành nghề, định hình lại thị trường lao động theo hướng hiện đại và số hóa…

Công nghệ tiên tiến, môi trường làm việc trực tuyến và quy trình sản xuất thông minh đang làm thay đổi cách thức tuyển dụng, vận hành và phát triển nhân lực. Thực tế này đòi hỏi người lao động phải có chuyên môn cao và có nhiều kỹ năng mềm (giao tiếp, làm việc nhóm, tư duy phân tích, sáng tạo), thích ứng nhanh và chịu được áp lực.

Nếu không hội đủ các yêu cầu này, có thể đối diện với nguy cơ bị đào thải, nhất là khi thị trường lao động ngày càng ưu tiên chất lượng và hiệu suất làm việc. Cạnh tranh nghề nghiệp hiện nay không còn dừng lại ở bằng cấp, mà nằm ở năng lực thực tế, giá trị đóng góp và tinh thần trách nhiệm... Để thành công, đòi hỏi người lao động không ngừng học hỏi, nâng cao kỹ năng và giữ vững đam mê với nghề, từ đó tạo dựng vị thế vững chắc trong môi trường lao động đầy biến động.

Thị trường lao động thời đại số và những dự báo cho thấy dù các ngành nghề nào tương lai có, mất đi và những ngành nghề nào phát triển, thu nhập cao, thì sự chọn lựa nghề và ngành học trong hệ thống đào tạo của Quốc gia hiện nay với sự cần thiết nhất là phù hợp của mỗi học sinh là quyết định thành công tương lai.